اسناد تجاری، همه چیز در مورد سفته؛ از شرایط نوشتن تا نقش آن در ضمانت

سفته یکی از انواع اسناد تجاری است که هر چند این روزها در مقابل چک، کمتر نام آن را می‌شنویم اما کاربرد زیادی در مبادلات تجاری داشته و دارد ضمن آنکه استفاده از سفته به عنوان تضمین نیز همچنان بسیار رایج است. سفته همچون هر سند تجاری دیگری، قوانین مخصوص خود را دارد و به طور ویژه به دلیل کاربرد و مفهوم آن، این سند تجاری قوانین مخصوص خود را نیز دارد.

در این مقاله مرور جامعی بر سفته خواهیم داشت و مواردی همچون چک به عنوان یک سند تجاری، شرایط سفته، ظهر نویسی سفته، سفته و ضمانت، شرایط واخواست سفته و … را بررسی خواهیم کرد. برای آگاهی بیشتر با این مقاله از مجموعه مشاوره حقوقی قاف همراه باشید.

تعریف اسناد تجاری؛ آیا سفته سند تجاری است؟

اسناد تجاری در حقوق تجارت در دو معنا به کار می‌رود:

 اسناد تجاری به معنای عام:

به کلیه اسنادی گفته می‌شود که در مبادلات تجاری یعنی مبادلات ناشی از اعمال تجاری به کار می‌‌رود؛ مانند برات، اوراق قرضه، بارنامه، سفته و….

اسناد تجاری به معنای خاص:

اسناد تجاری هستند که جانشین پول می‌باشند و بیانگر حق دینی حال یا با وعده کوتاه مدت هستند که شامل سه سند چک، سفته و برات می‌باشند.

سفته نیز از مصادیق بارز اسناد تجاری است که به دلیل کاربرد بسیار آن در روابط تجاری واجد نظام حقوقی خاصی است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

سفته چیست؟ تفاوت سفته و برات و چک

مطابق ماده ۳۰۷ قانون تجارت، سفته سندی است که به موجب آن امضا کننده تعهد می‌کند که مبلغی وجه نقد را در زمانی که تعیین می‌شود یا عندالمطالبه در وجه حامل یا به شخص معینی پرداخت کند.

در این خصوص باید توجه داشت که سفته برخلاف برات و چک، متضمن تعهد پرداخت است نه دستور پرداخت؛ به عبارت دیگر در سفته صادر کننده به شخصی دستور پرداخت نمی‌دهد بلکه خود متعهد می‌شود وجه سند تجاری را بپردازد.

شرایط سفته

در ماده ۳۰۸ قانون تجارت به شرایط شکلی سفته اشاره شده است که به موجب آن سفته باید حاوی مفاد ذیل باشد:

• امضا یا مهر صادر کننده:

  قانون‌گذار صدور سفته را هم با امضا و هم با مهر امکان‌ پذیر دانسته است.

• نام و نام خانوادگی صادر کننده

• تاریخ صدور:

  در سفته باید تاریخ صدور آن درج شود و ضمانت اجرای عدم ذکر تاریخ صدور به این صورت است که آن سند مشمول مقررات قانون تجارت نمی‌شود و صرفاً به عنوان یک سند مدنی قابل استناد است.

• مبلغ سفته:

  این مبلغ باید به حروف نوشته شود، اما قانون برای درج مبلغ صرفاً با عدد ضمانت اجرایی مقرر نکرده است بنابراین صرف درج مبلغ با عدد خللی به اعتبار سفته وارد نمی‌کند.

• گیرنده وجه:

  یا همان کسی که سفته در وجه او صادر می‌شود (دارنده سفته). البته سفته ممکن است در وجه حامل باشد.

• موعد پرداخت:

  که می‌تواند با حروف یا عدد درج شود.

ضمانت اجرایی سفته در صورت عدم وجود شرایط

در صورت فقدان شرط اول یعنی اگر سفته بدون امضا یا مهر صادر شده باشد، نوشته صادره نه تنها سند تجاری محسوب نمی‌شود بلکه اصلا سند نیست، زیرا بنا بر قسمت اخیر ماده ۱۲۹۳ قانون مدنی ایران ابتدایی‌ترین رکنی که یک سند (البته جز در موارد استثنایی) باید داشته باشد تا به عنوان سند عادی شمرده شود امضا یا مهر است.

در مورد ضمانت اجرای تخلف از شروط دیگر قانون تجارت ساکت است، اما با مقایسه سفته با برات و با استفاده از ماده ۲۲۶ قانون تجارت که برات بدون رعایت شرایط شکلی را مشمول مقررات راجع به برات تجاری نمی‌داند می‌توان گفت که سفته‌های بدون رعایت شرایط شکلی مقرر نیز مشمول مقررات راجع به سفته‌های تجاری نیستند.

آیا فرم سفته الزامی است؟

تنظیم سفته بر روی فرم‌های چاپی مخصوص شرط صحت آن نیست این فرم‌ها صرفاً به منظور تسهیل روند وصول مالیات صدور سفته تهیه شده است.

متعهد و متعهدله در سفته

درصدور سفته و تادیه وجه آن با سه نفر مواجه هستیم:

1. صادر کننده سفته:

   کسی که سفته را صادر می‌کند و آن را به شخص دیگری تحویل می‌دهد تا این شخص وجه سفته را در زمان تعیین شده دریافت کند.

2. دارنده سفته:

   کسی که سفته را در اختیار دارد و با رجوع به صادرکننده سفته می‌تواند وجه آن را مطالبه کند.

3. ظهرنویس:

   شخصی که در ابتدا دارنده سفته بوده ولی بعد از مدتی آن را به شخص دیگری منتقل کرده است و در حال حاضر دارنده سفته نیست.

تاریخ سفته به چه شکل باید درج شود؟

یکی از بخش‌های سفته که باید در زمان صدور آن پر شود، تاریخ است. تاریخ را می‌توان به دو شکل در سفته درج کرد:

1. موعد معین:

   روز معینی برای تادیه وجه سفته در آن درج می‌شود.

2. عندالمطالبه (به رویت یا بی وعده):

   بدین صورت که دارنده سفته در هرزمان که به صادر کننده رجوع کند باید وجه سفته را به او بپردازد.

سفته به چه اشکالی قابل صدور است؟

به موجب ماده ۳۰۷ قانون تجارت سفته می‌تواند به سه شکل صادر شود:

1. به حواله کرد شخص معین
2. در وجه شخص معین در وجه
3. در وجه حامل

سفته در وجه حامل و نقل و انتقال سفته حامل

هنگامی که سفته در وجه حامل صادر می‌شود نام شخص خاصی به عنوان دارنده سفته در آن درج نمی‌شود و عبارت وجه حامل در آن ذکر می‌شود. نقل و انتقال آن با قبض و اقباض صورت می‌گیرد و برای انتقال این نوع از سفته نیازی به ظهرنویسی نیست هم چنین کسی که سفته در اختیار او است دارنده سفته محسوب می‌گردد.

سفته در وجه شخص معین

در این حالت شخص خاصی به عنوان دارنده سفته معین شده است این نوع از سفته قابل ظهرنویسی نیست و منحصراً همان شخص معین می‌تواند وجه سند تجاری را دریافت کند. به عبارت دیگر تادیه فقط به همان شخصی که در سفته ذکر شده صورت می‌گیرد.

سفته در وجه یا به حواله کرد شخص معین

شخص معینی به عنوان دارنده سفته مشخص شده است اما این نوع سفته قابل ظهرنویسی است بدین نحو که دارنده سند تجاری می‌تواند با ظهرنویسی آن را به دیگری انتقال دهد و در این صورت منتقل‌الیه دارنده سند تجاری محسوب شده و می‌تواند وجه آن را وصول کند. در این نوع از سفته تادیه به شخص معین با قید پرداخت به حواله او صورت می‌گیرد.

ظهر نویسی سفته

معنای لغوی ظهرنویسی، پشت نویسی است اما در قانون تجارت به اقسام متعددی تقسیم می‌شود که به بررسی هر کدام از آنها می‌پردازیم.

• ظهرنویسی انتقالی:

انتقال مبلغ سند تجاری توسط دارنده سند تجاری به شخص دیگر را ظهر نویسی می‌گوییم نکته قابل توجه این که در هر موردی که عبارت ظهرنویسی به طور مطلق و بدون هیچ قیدی به کار می‌رود منظور همین نوع از ظهرنویسی است.

• ظهرنویسی وکالتی:

به موجب این ظهرنویسی دارنده سند تجاری به دیگری وکالت می‌دهد تا وجه سند تجاری را دریافت کند یا دیگر اعمال مرتبط با سند تجاری مانند دریافت گواهی عدم‌ پرداخت و… را انجام ‌دهد.

• ظهرنویسی وثیقه‌ای:

در این حالت نیز به واسطه این ظهرنویسی سند تجاری به دیگری منتقل نمی‌‌شود بلکه ظهرنویس فقط سند تجاری را به عنوان وثیقه طلب یکی از طلبکارانش در نظر می‌گیرد؛ به این منظور که اگر دین خود را به طلبکارانش پرداخت نکند طلبکارش بتواند با وصول مبلغ آن سند تجاری به طلب خود دست پیدا کند.

• ظهرنویسی جهت دریافت مبلغ:

این نوع از ظهر نویسی فقط در خصوص چک وجود دارد. ماده ۳۱۶ قانون تجارت مقرر می‌دارد “که کسی که وجه چک را دریافت می‌کند باید ظهر آن را امضا یا مهر کند اگر چه چک در وجه حامل باشد”.
ماده ۱۱ قانون صدور چک نیز بیان می‌‌کند که “برای تشخیص این که چه کسی اولین بار برای وصول چک به بانک مراجعه کرده است بانک‌ها مکلف هستند به محض مراجعه دارنده چک هویت کامل او را در پشت چک، با ذکر تاریخ قید نمایند”.

بنابراین طبق ماده ۱۱ قانون صدور چک با ارائه چک به بانک باید مشخصات شخص ارائه کننده چک در ظهر آن درج شود.

بیشتر بخوانید:

• قانون تجارت

ظهر نویسی سفته چگونه است

• ظهرنویسی با امضای ظهر نویس صورت می‌گیرد. در ظهر نویسی صرف امضا کفایت می‌کند و نیاز به نوشته دیگری مانند انتقال دادم یا… نیست.
• در ظهر نویسی تاریخ و اسم منتقل‌الیه ممکن است درج شود، اما قید آن دو الزامی نیست. بنابراین ظهر نویسی می‌‌تواند با درج نام شخص معین باشد، یا بدون درج نام (ظهرنویسی در وجه حامل).
• ظهر نویسی و انتقال سند تجاری باید در خود سند تجاری صورت گیرد و تفاوتی ندارد که در پشت سند باشد یا بر روی آن. بنابراین ظهرنویسی به موجب قراردادی جداگانه فقط به موجب مقررات مدنی موثر است و ظهرنویسی تجاری تلقی نمی‌شود اما اگر در پشت سند جایی برای امضای جدید وجود نداشته باشد ظهرنویس می‌تواند سند جداگانه‌ ای را به سند تجاری خود پیوست کند و با امضا آن ظهرنویسی سند تجاری رخ می‌دهد.
• ظهر نویسی باید به طور کتبی صورت گیرد؛ ظهرنویسی شفاهی فقط به موجب مقررات مدنی موثر است و ظهر نویسی تجاری تلقی نمی‌شود.
• ظهرنویسی باید نسبت به تمام مبلغ سند تجاری صورت گیرد ظهرنویسی نسبت به بخشی از مبلغ سند تجاری فقط به موجب مقررات مدنی موثر است و ظهرنویسی تجاری تلقی نمی‌شود.
• اگر سند تجاری در وجه یا به حواله کرد اشخاص متعدد صادر شده باشد و دارندگان بخواهند آن را انتقال دهند همه آنها باید به اتفاق ظهر سند تجاری را امضا کنند، اگر فقط بعضی از آن‌ها ظهرنویسی کنند این ظهر نویسی یک انتقال مدنی است.
• ظهرنویسی تجاری باید به صورت منجز صورت گیرد اگر یک سند تجاری به صورت مشروط مورد ظهرنویسی قرار گیرد ظهرنویسی تجاری رخ نداده است.
• در ظهرنویسی درج تاریخ لازم نیست اما اگر ظهرنویسی تاریخ داشته باشد و این تاریخ، تاریخی مقدم بر تاریخ ظهرنویسی قید شود در این صورت ظهرنویس مزور (جاعل) شناخته می‌شود.

ضمانت در سفته و مسئولیت ضامن سفته

ضمانت در سفته به این معنی است که شخصی از یکی از متعهدین سفته، اعم از صادر کننده یا هریک از ظهر نویسان ضمانت کند.

• در اسناد تجاری ضمانت به صورت تضامنی است بدین نحو که ضامن با مضمون عنه خود اعم از آن که صادر کننده باشد یا ظهر نویس برای تادیه وجه سند تجاری مسئولیت تضامنی دارد و دارنده سند تجاری می‌تواند به هر دوی ضامن و مضمون عنه یا به هر یک از آن‌ها برای وصول وجه سند تجاری رجوع کند.
• مسئولیت ضامن در چارچوب مسئولیت مضمون‌ عنه است، یعنی اگر دارنده سند تجاری بتواند به مضمون عنه رجوع کنند به ضامن او نیز می‌تواند رجوع کند و اگر به هر دلیلی نتواند به مضمون عنه رجوع کند به ضامن او نیز نمی‌‌تواند رجوع کند.
• اگر به واسطه فوت یا ورشکستگی مضمون عنه، دین او حال شود مسئولیت ضامن حال نمی‌شود اما می‌تواند فورا اقدام به پرداخت کند و اگر دارنده سند از قبول طلب خودداری کند ضامن خود به خود بری می‌شود.
• ضامن پس از پرداخت وجه سند تجاری به دارنده آن می‌‌تواند به مضمون عنه خود و ایادی ماقبل رجوع کند. اگر معلوم نباشد که ضامن از چه کسی ضمانت کرده است ضمانت او از جانب شخصی تلقی می‌شود که به واسطه تادیه اشخاص بیشتری بری الذمه شوند. برای مثال اگر تردید شود که ضامن از جانب صادر کننده ضمانت کرده است یا از جانب ظهر نویس اول، ضمانت او از جانب صادر کننده فرض می‌شود، چرا که در صورت ضمانت او از صادر کننده، او فقط حق رجوع به صادر کننده را دارد ولی اگر ضمانت او از جانب ظهر نویس اول تلقی شود علاوه بر حق رجوع به صادر کننده حق رجوع به ظهر نویس اول را نیز دارد.

ضمانت سفته چگونه است؟

به موجب ماده ۲۲۸ قانون تجارت ضمانت با امضای ضامن در روی سند تجاری یا ظهر سند تجاری محقق می‌شود. همچنین ضمانت بنا به نظر اقوی باید در خود ورقه سند تجاری و به طور کتبی صورت گیرد ضمانت به موجب ورقه جداگانه و به صورت شفاهی به موجب قوانین مدنی موثر است و ضمانت تجاری محسوب نمی‌شود.

مزیت اسناد تجاری

اسناد تجاری از مزایایی به شرح ذیل برخوردارند:

1. اصل مسئولیت تضامنی:

   در اسناد تجاری تمامی مسئولین سند اعم از صادرکننده و ظهرنویس در برابر دارنده سند مسئولیت تضامنی دارند بدین صورت که دارنده سند می‌‌تواند در صورت تادیه نشدن وجه سند در موعد مقرر به هر یک از آن‌ها که بخواهد رجوع کند.

2. اصل غیرقابل استناد بودن ایرادات:

   این اصل به وصف تجریدی اسناد تجاری نیز معروف است. مطابق این اصل امضاکنندگان اسناد تجاری نمی‌توانند در برابر دارنده با حسن نیت سند تجاری به روابط شخصی و خصوصی خود با صادر کننده یاظهر نویسان یا دیگر متعهدان سند استناد کنند. به عبارت دیگر مطابق این اصل ایراداتی که جنبه شخصی و خصوصی دارند دربرابر دارنده با واسطه سند تجاری که دارای حسن‌نیت نیز می‌باشد قابل استناد نیست.

3. اصل استقلال امضائات:

   بنابراین اصل در یک سند تجاری هر امضا مستقل از سایر امضائات منبع ایجاد تعهد است؛ به عبارت دیگر اگر تعهد یکی از متعهدین سند تجاری به دلیلی باطل باشد تعهدات متعهدین پس از او باطل نمی‌شود.

4. اصل دلالت بر مدیونیت:

   این اصل بدین معنی است که در اسناد تجاری اصل بر مدیونیت امضا کننده سند است یعنی اگر کسی سند تجاری را به عنوان صادر کننده یا ظهرنویس به دیگری بدهد اصل بر این است که مدیون آن شخص بوده است.

5. صدور قرار تامین خواسته بدون ایداع خسارت احتمالی:

   طبق ماده ۲۹۲ قانون تجارت و بند “ج” ماده ۱۰۸ قانون آیین دادرسی مدنی یکی از موارد صدور قرار تامین خواسته بدون ایداع خسارت احتمالی، دعاوی مستند به اسناد تجاری است.

وظایف دارنده سفته

برای آن که دارنده سفته از برخی از مزایای اسناد تجاری مانند مسئولیت تضامنی صادر کننده و ظهر نویسان برخوردار شود باید به برخی تکالیف قانونی عمل کرده باشد که این تکالیف عبارتند از:

• اگر سفته عندالمطالبه باشد دارنده سفته باید نهایتاً ظرف یک سال از تاریخ صدور، پرداخت آن را مطالبه کند، مگر آن که مدت کمتر یا بیشتری در این خصوص در سفته درج شده باشد یا بین دارنده سفته و ایادی ماقبل به مدت کمتر یا بیشتری توافق شده باشد.
• دارنده سفته باید روز وعده وجه سفته را مطالبه کند البته نظر اقوی آن است که همان طور که طبق ماده ۲۸۴ قانون تجارت اعتراض عدم تادیه در ظرف ۱۰ روز از موعد کفایت می‌کند و لازم نیست در همان روزه وعده به عمل آید مطالبه وجه نیز کافی است که ظرف ۱۰ روز از وعده آن صورت گیرد و لازم نیست که در همان روز وعده انجام شود. در این خصوص باید توجه داشت که از آنجا که مطالبه وجه سفته و عدم پرداخت مبلغ به وسیله اعتراض عدم تادیه مشخص می‌‌شود بنابراین نیازی نیست که دارنده سفته قبل از اعتراض عدم تادیه به موجب اظهار نامه یا هر ابزار دیگری وجه سفته را مطالبه کرده باشد.
• دارنده سفته باید ظرف ده روز از تاریخ وعده اعتراض عدم تادیه کرده باشد در این زمینه نکات ذیل حائز اهمیت است:

1. اگر روز دهم تعطیل باشد دارنده در اولین روز غیر تعطیل بعد از آن نیز می‌تواند اعتراض عدم تادیه کند.
2. هیچ نوشته‌ای نمی‌تواند جایگزین اعتراض نامه شود.
3. فوت صادر کننده سفته یا ورشکستگی او دارنده را از اعتراض عدم تادیه بی‌نیاز نمی‌کند.
4. وجه سفته در سررسید از صادرکننده سفته مطالبه می‌شود و واخواست نیز باید خطاب به او به عمل آید.

• اگر محل تادیه سفته در ایران است باید ظرف یک سال از تاریخ اعتراض عدم تادیه و اگر محل تادیه آن در خارج از ایران است باید ظرف دو سال از تاریخ اعتراض عدم تادیه اقامه دعوا صورت گیرد.

مسئولیت صادر کننده و ظهر نویس سفته

اگر دارنده سفته به تکالیف قانونی خود که پیش از این بیان شد عمل کرده باشد:

• صادر کننده و ظهر نویسان در برابر دارنده سفته مسئولیت تضامنی دارند و دارنده سفته می‌تواند به هر یک از مسئولین سفته مجتمعا یا منفردا مراجعه کند و تمام یا بخشی از وجه سفته را از هر یک از آن‌ها که بخواهد دریافت کند.
• در دریافت وجه سفته از مسئولین آن نیاز به رعایت ترتیب نیست یعنی لازم نیست که دارنده به ظهر نویس ماقبل خود رجوع کند و او هم به ظهر نویس ما قبل خود تا به صادر کننده برسد بلکه دارنده می‌‌تواند به هر شخصی که بخواهد یا به چند نفر یا تمام مسئولین به نحو تضامنی مراجعه کند.
• پس از آن که دارنده به یکی از ظهر نویسان رجوع کند و وجه سفته را از او دریافت کند و همین حق را هر یک از ظهر نویسان نسبت به صادر کننده و ظهر نویسان قبل از خود دارا هستند.
• اگر دارنده علیه یک یا چند نفر از مسئولین سفته اقامه دعوا کرده باشد این امر مانع از آن نیست که علیه اشخاص دیگری از مسئولین سفته نیز اقامه دعوا کند.
• اگر دارنده سفته به تکالیف قانونی خود مبنی بر اعتراض عدم تادیه و اقامه دعوا در موارد خاص عمل نکرده باشد فقط حق رجوع به صادرکننده سفته را دارد.
• هر یک از مسئولین سفته اگر ضامن داشته باشد مسئولیت ضامن در قالب مسئولیت مضمون عنه است یعنی اگر مضمون عنه مسئول باشد ضامن او نیز مسئول است و اگر مضمون عنه مسئول نباشد ضامن او نیز مسئول نیست.

مرکز مشاوره حقوقی قاف با در اختیار داشتن جمعی از برترین وکلای پایه یک دادگستری آماده ارائه مشاوره در زمینه‌های مختلف مالی مانند سفته است. برای ارتباط با کارشناسان قاف کافی است فرم زیر را تکمیل کنید:

اگر در سفته مبلغ بیش از یک دفعه نوشته شده باشد و بین هرکدام از آن‌ها اختلاف باشد کدام مبلغ را ملاک قرار می‌‌دهیم؟

اگر مبلغ دو بار به حروف نوشته شود و بین آن‌ها اختلاف باشد با توجه به اصل عدم زیاده، مبلغ کمتر را مد نظر قرار می‌دهیم و اگر مبلغ دو بار به عدد نوشته شود و بین آن‌ها اختلاف باشد، بازهم مبلغ کمتر را ملاک قرار می‌دهیم. اما اگر مبلغ سند تجاری یک بار به حروف و یک بار به عدد نوشته شود و بین آن‌ها اختلاف باشد، مبلغی که به حروف نوشته شده است معتبر است حتی اگر از مبلغ عددی زیادتر باشد.

آیا سفته به وکالت قابل صدور است؟

این امر در شرکت‌ها و موسسات حقوقی بسیار رخ می‌دهد بدین نحو که در شرکت‌های حقوقی مدیران دارای حق امضا اقدام به صدور سفته می‌نمایند که در این مدیران امضا کننده سفته نماینده و شخص حقوقی، اصیل می‌باشد.

در صورت صدور سفته به نمایندگی و وکالت چه کسی مسئول پرداخت می‌‌باشد؟

اگر نماینده در حدود اختیارات خود اقدام به صدور سفته کرده باشد و در هنگام صدور، به نمایندگی خود تصریح کرده باشد، نماینده مسئولیتی ندارد و مسئولیت پرداخت بر عهده اصیل است. اما اگر نماینده به نمایندگی خود اشاره‌‌ای نکرده باشد و دارنده سند تجاری نیز از این نمایندگی مطلع نباشد در این صورت نماینده به همراه اصیل متضامناً مسئول پرداخت می‌باشد. همچنین اگر نماینده از اختیاراتی که اصیل به او داده است فراتر رود و خارج از حدود اختیارات خود عمل کند، نسبت به آن قسمت از اعمالی که فراتر از حدود اختیارات او بوده است مسئول است و اصیل در این مورد مسئولیتی ندارد.

اگر سر رسید سفته‌ای اول خرداد باشد آخرین روزی که دارنده برای استفاده از مزایای سند تجاری می‌‌تواند آن را واخواست کند چه روزی است؟

آخرین روز یازدهم خرداد است و دارنده سفته عملاً ۱۱ روز برای واخواست مهلت دارد.