بررسی جامع اعسار؛ از تعریف اعسار تا اعسار از هزینه‌های دادرسی و تادیه محکوم‌به 

اعسار از جمله مواردی است که به دفعات در پرونده‌های حقوقی شنیده می‌شود و به طور کلی به معنای ناتوانی از پرداخت هزینه‌ها است اما این تعریف کلی نمی‌تواند جزییات حقوقی اعسار را بیان کند. به طور کلی طرح دعوا در مراجع قضایی نیازمند پرداخت هزینه‌های لازم است اما در صورت وجود شرایطی، افراد از پرداخت این هزینه‌ها معاف می‌شوند. همچنین در مواردی ممکن است افراد از پرداخت بدهی‌های خود عاجز باشند که در این‌صورت با تنظیم دادخواست، ادعای اعسار می‌کنند. بنابراین اعسار از جمله مسائل حقوقی است که افراد در مراجع قضایی با آن سر و کار دارند و ما در این نوشتار نکاتی را پیرامون اعسار مطرح خواهیم کرد.

در ابتدا به تعریف اعسار خواهیم پرداخت و سپس موارد مختلف در زمینه اعسار از هزینه‌های دادرسی و اعسار از تادیه محکوم‌به از جمله اعسار مهریه و اعسار از پرداخت نفقه را مرور خواهیم کرد و علاوه بر این در زمینه دادخواست اعسار نیز مواردی را بیان می‌کنیم.

اعسار چیست؟ معسر یعنی چه؟

اعسار در لغت به معنای رنج و سختی است اما در اصطلاح حقوقی، به معنای عدم تمکن مالی و عدم ملائت است؛ به عبارت دیگر اعسار به این معنا است که شخص اموال و دارایی‌هایی برای پرداخت بدهی و هزینه‌های دادرسی خود نداشته باشد و یا این‌که در وضعیتی قرار گرفته باشد که موقتا به آن اموال دسترسی نداشته باشد که به چنین شخصی معسر می‌گویند.

انواع اعسار

با توجه به تعریف کلی اعسار که در بالا اشاره شد، اعسار در حقوق را می‌توان بر دو شکل تفکیک کرد که در ادامه به معرفی و توضیحات آن می‌پردازیم.

1. اعسار از هزینه دادرسی

   عبارت دقیق‌تر این نوع از اعسار، اعسار از تادیه هزینه دادرسی است، بدین معنی که شخص دادخواست دهنده ادعا می‌کند که از پرداخت هزینه دادرسی دعوایی که طرح کرده، ناتوان است. این دادخواست ممکن است دادخواست بدوی، واخواهی، تجدیدنظر یا… باشد.

2. اعسار از تادیه محکوم‌به

   این نوع از اعسار که شامل اعسار مهریه و اعسار از پرداخت نفقه نیز می‌شود بدین معنی است که شخصی که به حکم دادگاه به پرداخت وجه یا مالی محکوم شده، ادعا می‌کند که توانایی پرداخت آن را ندارد و تقاضای مهلت یا تقسیط می‌کند.

 موارد مهم در اعسار از هزینه دادرسی

• اثبات اعسار نیازمند طرح دعوا است که این دعوا، دعوایی غیر مالی است.
• اعسار قائم به شخص است؛ یعنی اگر شخصی اعسار خود را اثبات کند و سپس فوت کند اعسار مورث به وراث تسری نمی‌یابد و اگر وراث نیز مدعی اعسار باشند، باید ادعای خود را اثبات کنند.
•  اعسار نهادی موقتی است؛ بنابراین اگر مدعی اعسار محکوم‌له واقع شود و محکوم به وصول شود هزینه دادرسی از او دریافت می‌شود. شیوه دریافت هزینه دادرسی بدین نحو است که دادورز قبل از پرداخت محکوم به هزینه دادرسی را از آن کسر می‌کند؛ یا اگر محکوم‌به، وجه نقد نباشد، هزینه دادرسی بدون نیاز به رسیدگی قضایی و صدور اجراییه از اموال محکوم‌له و من جمله از محکوم‌به وصول می‌شود.
• اعسار ممکن است کلی یا جزئی باشد؛ یعنی ممکن است شخص فعلاً نسبت به تادیه کل هزینه دادرسی یا محکوم به معاف شود یا آن که نسبت به تادیه بخشی از آن معاف شود.
• ملاک اعسار، عدم کفایت دارایی برای پرداخت مبلغ (هزینه دادرسی یا محکوم‌به) یا عدم دسترسی به اموال است. بدیهی است که در بررسی عدم کفایت دارایی، مستثنیات دین لحاظ نمی‌شود، زیرا قرار نیست که شخص مبلغ هزینه دادرسی یا محکوم‌به را از محل اموال ضروری زندگی (مستثنیات دین) بپردازد.
• باتوجه به این که شرایط مالی اشخاص در هر زمانی ممکن است دستخوش تغییر گردد، اگر شخصی سابقاً ادعای اعسار مطرح کرده و آن ادعا رد شده باشد، می‌تواند در سایر دعاوی، مجددا برای اثبات اعسار طرح دعوا کند. بنابراین رای اعسار یا عدم اعسار در زمان‌های آتی، از اعتبار امر مختومه برخوردار نیست.

بیشتر بخوانید:

• مفاهیم حقوقی خانواده

• اعسار از پرداخت نفقه

• اعسار و تقسیط مهریه

احکام طرح دعوا و دادخواست اعسار از هزینه دادرسی

• دعوای اعسار از هزینه دادرسی، می‌تواند به موجب دادخواستی جداگانه یا همراه با دادخواست اصلی دعوا طرح شود.
• با توجه به غیر مالی بودن دعوای اعسار، برای طرح دعوای اعسار باید هزینه دادرسی غیر مالی پرداخت شود. البته در این خصوص اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی از حقوقدانان معتقدند که دعوای اعسار، چه اعسار از هزینه دادرسی و چه اعسار از محکوم‌به، شخص از پرداخت هزینه دادرسی معاف است. البته رویه قضایی بر خلاف این نظر است؛ به عبارت دیگر در رویه قضایی، مدعی اعسار باید برای دعوای اعسار، هزینه دادرسی بپردازد. دعوای اعسار هم در مرحله بدوی و هم تجدیدنظر خارج از نوبت رسیدگی می‌شود.
• آرای صادره در خصوص اعسار با توجه به غیر مالی بودن قابل تجدید نظر است اما آرای صادره در خصوص اعسار قابل فرجام نیست.
• آرای صادره در خصوص اعسار از هزینه دادرسی، به تعبیر قانون همیشه حضوری است و در نتیجه قابل واخواهی نیست.
• به موجب ماده ۸ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی “مدعی اعسار باید صورت کلیه اموال خود شامل تعداد یا مقدار و قیمت کلیه اموال منقول و غیر منقول، به طور مشروح، مشتمل بر میزان وجوه نقدی که وی به هر عنوان نزد بانک‌ها و یا مؤسسات مالی و اعتباری ایرانی و خارجی دارد، به همراه مشخصات دقیق حساب‌های مذکور و نیز کلیه اموالی که او به هر نحوه نزد اشخاص ثالث دارد و کلیه مطالبات او از اشخاص ثالث و نیز فهرست نقل و انتقالات و هر نوع تغییر دیگر در اموال مذکور از زمان یک سال قبل از طرح دعوای اعسار به بعد را ضمیمه دادخواست اعسار خود کند.”
• اگر مدعی اعسار بخواهد اعسار خود را با شهادت شهود اثبات کند، برای اثبات اعسار از هزینه دادرسی به دو شاهد نیاز دارد و در صورتی که دلیل اثبات هر دو نوع اعسار (اعسار از تادیه هزینه دادرسی و اعسار از تادیه محکوم‌به) شهادت شهود باشد، بر خلاف سایر دعاوی ضمیمه کردن استشهادیه الزامی ‌است. مطابق ماده ۹ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی، شاهد باید علاوه بر هویت، شغل، میزان درآمد و نحوه قانونی امرار معاش مدعی اعسار، به این امر تصریح کند که با مدیون به مدتی که بتواند نسبت به وضعیت معیشت وی اطلاع کافی داشته باشد، معاشرت داشته و او افزون بر مستثنیات دین هیچ مال قابل دسترسی ندارد که بتواند به وسیله آن دین خود را بپردازد.

قابل ذکر است که اعسار از هزینه دادرسی از تاجر پذیرفته نیست، مگر از کسبه جزء. هم چنین از اشخاص حقوقی (چه شرکت‌های تجاری و چه سایر اشخاص حقوقی) ادعای اعسار مسموع نیست. نسبت به تاجر و اشخاص حقوقی قواعد ورشکستگی حاکم است و ورشکستگی جایگزین اعسار است. البته کسبه جزء هم می‌توانند ادعای اعسار مطرح کنند و هم می‌توانند درخواست صدور حکم ورشکستگی نمایند.

مزایای اثبات دادخواست اعسار

• شخص معسر، از پرداخت هزینه دادرسی معاف است و هم چنین می‌تواند از وکیل معاضدتی برخوردار شود.
• شخص معسر از پرداخت هزینه نشر آگهی، برای ابلاغ اخطاریه‌ها به خوانده مجهول المکان، معاف است و این هزینه بر عهده دولت است.
• شخص معسر، ممکن است به تشخیص دادگاه به طور کلی یا جزئی از پرداخت حق الزحمه کارشناس دادگستری معاف شود. البته این معافیت قطعی نیست، بلکه بستگی به تصمیم دادگاه دارد، اما شخص معسر از تودیع خسارت احتمالی برای صدور قرار تامین خواسته یا دستور موقت و هم چنین از سپردن تامین دعوای واهی یا تامین اتباع بیگانه معاف نیست.

دادخواست اعسار و تاثیر آن بر سایر دعاوی

با توجه به موارد گفته شده اکنون ممکن است این سوال مطرح شود که تاثیر یا عدم تاثیر اعسار از هزینه دادرسی یک دعوا در سایر دعاوی به چه نحو است؟ به عبارت دیگر هنگامی‌که در یک دعوایی ادعای اعسار از هزینه دادرسی مطرح می‌شود در صورت پذیرش یا رد این ادعا در سایر دعاوی مطرح شده توسط همان شخص چه تاثیری دارد؟

• اگر در خصوص شخصی، برای یکی از مراحل دادرسی، مانند مرحله بدوی، حکم اعسار از هزینه دادرسی صادر شود، می‌تواند از این حکم در سایر مراحل همان پرونده، مانند تجدید نظر و فرجام نیز استفاده کند.
•  اثبات اعسار از هزینه دادرسی دعاوی اصلی موجب معافیت از هزینه دادرسی دعاوی طاری (دعاوی اضافی، ورود شخص ثالث، جلب ثالث و …) که طرح خواهد شد، نیست.
• اگر شخصی در دعوای اصلی، اعسار خود را از هزینه دادرسی ثابت کرده باشد و سپس اقدام به افزایش خواسته کند، نسبت به هزینه دادرسی افزایش خواسته نیز، معسر تلقی می‌شود.
• حکم اعسار از هزینه دادرسی که در یک دعوا صادر شده در سایر دعوای که همان خواهان طرح کرده، تاثیر ندارد؛ مگر آن که این دو شرط به نحوه توامان فراهم باشد مانند آنکه:

1. خوانده دعاوی یکسان باشد.
2. این دعاوی هم زمان طرح شده باشد. منظور از هم زمانی آن است که این دعاوی در یک تاریخ طرح شده باشد، چه به موجب یک دادخواست باشد و چه به موجب دادخواست‌های متعدد، چه در یک دادگاه باشد یا در چند دادگاه.

مرکز مشاوره حقوقی قاف به عنوان بزرگترین مرکز مشاوره حقوقی تلفنی کشور و با در اختیار داشتن جمعی از بهترین وکلای پایه یک کشور، آماده ارائه مشاوره حقوقی در زمینه خانواده است. برای این مهم کافیست شماره خود را در کادر زیر وارد کنید تا کارشناسان قاف در سریع‌ترین زمان ممکن با شما تماس بگیرند:

اعسار و معسر به چه معناست؟

در اصطلاح حقوقی، اعسار به معنای عدم تمکن مالی برای پرداخت بدهی است یعنی فرد دارایی برای پرداخت بدهی خود ندارد، به چنین شخصی معسر گفته می‌شود

شخصی که از تادیه هزینه دادرسی معسر بوده اگر در جریان دادرسی فوت می‌کند، دادگاه چه اقدامی نسبت به ورثه انجام می‌دهد؟

دادرسی تا مشخص شدن وراث متوفی متوقف می‌شود بعد از آن که وراث متوفی مشخص شدند دادرسی نسبت به آن‌ها به جریان می‌افتد و با توجه به آن که در این دعوا هزینه دادرسی پرداخت نشده و اعسار نیز قائم به شخص است و به وراث تسری نمی‌‌یابد، خطاب به وراث اخطار رفع نقص مبنی بر تادیه هزینه دادرسی صادر می‌شود در این حالت هر یک از وراث باید نسبت به سهم خود از خواسته دعوا ظرف مهلت رفع نقص (۱۰ روز از ابلاغ) نسبت به تادیه هزینه دادرسی اقدام کنند یا آن که ظرف همان مهلت رفع نقص (۱۰ روز) مجدد دادخواست اعسار دهند تا بتوانند اعسار خود از تادیه هزینه دادرسی را اثبات کنند. رسیدگی به دعوا نسبت به هر یک از وراث که هزینه دادرسی مربوط به خود را بپردازد ادامه می‌یابد و نسبت به وراثی که هزینه دادرسی نپرداخته‌اند و اعسار خود را هم نتوانسته باشند اثبات کنند قرار رد دادخواست صادر می‌شود. دادرسی تا مشخص شدن وراث متوفی متوقف می‌شود بعد از آن که وراث متوفی مشخص شدند دادرسی نسبت به آن‌ها به جریان می‌افتد و با توجه به آن که در این دعوا هزینه دادرسی پرداخت نشده و اعسار نیز قائم به شخص است و به وراث تسری نمی‌‌یابد، خطاب به وراث اخطار رفع نقص مبنی بر تادیه هزینه دادرسی صادر می‌شود در این حالت هر یک از وراث باید نسبت به سهم خود از خواسته دعوا ظرف مهلت رفع نقص (۱۰ روز از ابلاغ) نسبت به تادیه هزینه دادرسی اقدام کنند یا آن که ظرف همان مهلت رفع نقص (۱۰ روز) مجدد دادخواست اعسار دهند تا بتوانند اعسار خود از تادیه هزینه دادرسی را اثبات کنند. رسیدگی به دعوا نسبت به هر یک از وراث که هزینه دادرسی مربوط به خود را بپردازد ادامه می‌یابد و نسبت به وراثی که هزینه دادرسی نپرداخته اند و اعسار خود را هم نتوانسته باشند اثبات کنند قرار رد دادخواست صادر می‌شود

برای صدور حکم اعسار چه مرجعی صلاحیت رسیدگی دارد؟

همانطور که در مطالب فوق بیان شد درخواست اعسار می‌تواند به موجب دادخواست جداگانه یا به همراه دادخواست اصلی مطرح شود و مرجع رسیدگی به آن همان دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی به اصل دعوا را دارد و در ابتدا نیز به آن رسیدگی کرده است و خوانده این دعوا نیز همان شخصی است که دعوای اصلی (اعم از بدوی، واخواهی، تجدیدنظر یا... ) به طرفیت او طرح شده است