سقط جنین به معنای عامیانه از بین بردن جنین یا کشتن جنین از جمله مواردی است که این روزها شاهد وقوع موارد متعددی از آن به شکل غیر قانونی در کشور هستیم تا جایی که تعداد سقط جنین غیر قانونی بسیار بیشتر از سقط جنین قانونی است. سقط جنین عمدی علاوه بر حرام بودن از نظر فقه اسلامی، از نظر قانونی نیز جرم است و برای آن مجازات در نظر گرفته شده است.
در این مطلب به بررسی جامع سقط جنین می‌پردازیم و انواع سقط جنین قانونی و غیر قانونی، مجازات سقط جنین، دیه سقط جنین، سقط جنین با مجوز پزشکی قانونی و سایر موارد مرتبط با سقط جنین عمدی و سهوی و پزشکی را بررسی خواهیم کرد.
تعریف جنین
جنین در لغت به معنای پوشیده و مستور است و در اصطلاح علم پزشکی به موجودی می‌گویند که از لقاح تخمک و اسپرم و پس از تقسیمات اولیه سلول تخم به وجود می‌آید و داخل رحم لانه گزینی می‌کند و دوران رشد خود را تا تبدیل شدن به انسان کامل آن جا طی می‌کند. مدت زمان رشد جنین انسان حداقل ۲۰ هفته تمام و حداکثر ۴۲ هفته است.
تعریف سقط جنین
سقط جنین به معنای خارج شدن جنین قبل از طی شدن مراحل رشد از رحم و یا ختم بارداری در سه ماهه اول یا پیش از تمام شدن ۲۰ هفتگی است. سقط جنین می‌تواند عمدی توسط خود مادر یا توسط افراد دیگر یا با معاونت افراد دیگر باشد یا این که می‌تواند به دلایل پزشکی، ناشی از تصادفات و یا کاملا ناخواسته و خارج از اراده به صورت طبیعی باشد.
سقط جنین عمدی
سقط جنین عمدی که این روزها شاهد رواج آن هستیم هم در قانون و هم فقه اسلامی ممنوع بوده و برای آن مجازات در نظر گرفته شده است که در دنباله مطلب بیشتر به آن خواهیم پرداخت.
در گذشته تعداد سقط جنین ناخواسته و خارج از اراده بیشتر از سقط جنین عمدی بود، زیرا فرهنگ فرزند‌آوری در گذشته بسیار مورد قبول خانواده‌ها بود و به دلیل ضعف‌های بهداشتی و زایمان‌های زیاد شاهد سقط جنین‌های طبیعی متعددی بودیم.
اما امروزه سقط جنین عمدی به شدت افزایش یافته و از دلایل آن می‌توان تغییر فرهنگ و تمایل خانواده‌های امروزی به داشتن یک یا دو فرزند به دلیل شاغل بودن خانم‌ها، تحصیلات عالیه، مشکلات اجتماعی و اقتصادی موجود در جامعه اشاره کرد.
همچنین عواملی چون پنهان کردن رابطه‌های نامشروع و ممنوع دختر و پسر، زنا، حتی شرم آن‌ها از بارداری ناخواسته در دوران نامزدی، هتک ناموس به عرف، بارداری ناخواسته زوجه و … در سقط عمدی جنین بسیار موثر بوده‌اند.
می‌دانیم سقط عمدی جنین در شرع گناهی بسیار بزرگ و نکوهش شده است و به همین جهت و برای کمتر شدن سقط جنین، قانونگذار ما این عمل نکوهیده را جرم‌انگاری کرده است و هرگونه سقط عمدی و بدون مجوز جنین را جرم دانسته که در ادامه به آن‌ها بیشتر خواهیم پرداخت.
انواع سقط جنین
همانطور که اشاره شد سقط جنین انواع قانونی و غیر قانونی دارد. به طور کلی و بر اساس قانون و فقه می‌توان انواع زیر را برای سقط جنین نام برد:
- سقط جنین پزشکی
- سقط جنین ناخواسته یا خود به خودی
- سقط جنایی یا سقط جنین عمدی
برخی از انواع سقط جنین که در بالا به آن اشاره شد جرم است و مجازات و دیه دارد اما برخی دیگر از آن‌ها سقط جنین قانونی است و شامل دیه برای سقط جنین نمی‌شود.
سقط جنین پزشکی
این نوع سقط جنین با مجوز پزشک متخصص و برای حفظ حیات مادر یا جلوگیری از به دنیا آمدن نوزاد نارس یا ناقص‌الخلقه انجام میشود. البته سقط جنین با مجوز پزشکی باید تا قبل از دمیده شدن روح در جنین یعنی تا قبل از ۴ ماهگی انجام شود.
آیا سقط پزشکی جنین جرم است و دیه دارد؟
طبق تبصره ماده ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی، هرگاه جنینی که بقای آن برای مادر خطر جانی دارد به منظور حفظ نفس (جان) مادر، سقط شود دیه ثابت نمی‌شود.
پس اگر پزشک تشخیص دهد ادامه حاملگی برای مادر خطرناک است یا در آزمایشات مشخص شود، جنین دچار نارسایی یا اختلال است مجوز سقط داده میشود و این عمل جرم نیست. اشاره به نظریه مشورتی اداره حقوقی قوه قضائیه در سال ۷۷ نیز در اینجا لازم به نظر می‌رسد: “سقط جنین جرم است و مرتکب باید کیفر مقرر را تحمل بنماید، مگر این که اقدام به سقط جنین برای نجات مادر باشد که در این صورت برابر مواد قانون مجازات اسلامی جدید رفتار میشود. بدیهی است چنان‌چه صاحب دیه با ابراء ذمه به سقط جنین رضایت داده باشد، دیگر حق مطالبه دیه جنین را نخواهد داشت.”
مجلس شورای اسلامی نیز در این باره ماده واحده‌ای در سال ۸۴ تصویب کرد که به موجب آن “سقط درمانی با تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی مبنی بر بیماری جنین که به علت عقب افتادگی یا ناقص الخلقه بودن موجب حرج مادر است یا بیماری مادر که با تهدید جانی مادر توام باشد قبل از ولوج روح (۴ماه)، با رضایت زن مجاز است و مجازات و مسئولیتی متوجه پزشک مباشر نخواهد بود. متخلفین از اجرای مفاد این قانون به مجازات‌های مقرر در قانون مجازات اسلامی محکوم خواهند شد.”
شرایط سقط قانونی جنین با مجوز پزشکی قانونی
سقط قانونی جنین با مجوز پزشک نیاز به پیش زمینه‌هایی دارد که باید از نظر قانونی و فقهی وجود داشته باشد تا سقط جنین قانونی بوده و عاملین و والدین مرتکب جرم نشوند. شرایط قانونی بودن سقط جنین شامل موارد زیر است:
- رضایت کتبی از مادر شرط است نه پدر.
- سقط جنین تا قبل از ۴ ماه مجوز دارد. بعد از ۴ ماه که اصطلاحا در جنین روح دمیده میشود دیگر امکان سقط قانونی نیست و جرم است حتی اگر ناقص‌الخلقه بودن جنین ثابت شود.
- عقب افتادگی جنین یعنی اختلال کامل یا نسبی در عملکرد دستگاه عصبی.
- ناقص‌الخلقه جنین یعنی عدم تشکیل یا اختلال در تشکیل یک یا چند عضو بدن جنین.
- هیچ مسئولیتی متوجه پزشکی که سقط قانونی انجام می‌دهد نخواهد بود مگر آن که ثابت شود تخلف کرده است.
مراحل سقط قانونی جنین توسط پزشک چیست؟
مراحل سقط جنین قانونی توسط پزشک و با مجوز پزشکی قانونی شامل اثبات حاملگی زن، بررسی‌های لازم شامل تشخیص سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی و در نهایت صدور نظر مبنی بر قطع حاملگی است.
جهت گفتگو با وکلای تخصصی قاف، شماره تلفن همراه خود را وارد نمایید.
سقط جنین ناخواسته یا خود به خودی؛
آیا سقط جنین ناخواسته جرم است؟
در سقط جنین ناخواسته، به علت‌های آناتومیکی یا بیماریهای گوناگون زن و رحم او و همچنین عوامل ناشناخته دیگر، جنین با اندک جا به جایی یا ضربه و یا استرس روحی، کاملا خارج از اراده زن سقط گشته و خارج میشود. چون علم و عمد و دخالت کسی (اعم از مادر، پزشک یا افراد دیگر) در کار نیست، این نوع سقط نیز وصف مجرمانه ندارد.
بیشتر بخوانید:
سقط جنایی یا سقط جنین عمدی؛ این سقط جنین جرم دارد
همان طور که از اسم سقط جنین جنایی یا سقط جنین عمدی پیداست، در این نوع سقط عنصر علم و عمد از طرف مادر یا کسانی دیگر وجود دارد. دخالت افراد دیگر می‌تواند به صورت مباشرت یا معاونت باشد که در هر صورت جرم است و مجازات دارد.
به این ترتیب وقتی زن بارداری دارویی برای سقط جنین خود بخواهد و شما برای او تهیه کنید معاون در جرم سقط جنین خواهید بود و مجازات خواهید شد. بر این اساس، ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد “هر کس به واسطه دادن ادویه یا وسایل دیگری موجب سقط جنین زن گردد به ۶ ماه تا ۱ سال حبس محکوم میشود و اگر عالما و عامدا زن حامله‌ای را دلالت به استعمال ادویه یا وسایل دیگر کند که جنین وی سقط گردد، به حبس از ۳ ماه تا ۶ ماه محکوم خواهد شد مگر آن که ثابت شود این اقدام برای حفظ حیات مادر است و در هر مورد حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوطه داده خواهد شد.”
معاونت در سقط جنین عمدی
قانون معاونت در جرم سقط جنین عمدی را به صورت مستقل جرم انگاری کرده و مجازات آن را نیز ذکر کرده است. ماده ۶۲۲ قانون مجازات اسلامی نیز مقرر می‌دارد “هر کس عالما و عامدا به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله موجب سقط جنین وی شود، علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص حسب مورد به حبس از ۱ تا ۳ سال محکوم خواهد شد.”
از بررسی عناصر فوق مشخص میشود که ما دو نوع عمد در سقط جنین داریم:
- سقط با استفاده از وسایل شیمیایی (مطابق ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی)
- سقط با استفاده از وسایل فیزیکی و ضرب و جرح (مباشرت در سقط جنین) و قصاصی که در این ماده ذکر شده به خاطر ضرب و جرح وارده به زن است. پس کسی که به واسطه وسایل فیزیکی و ضرب و جرح موجب سقط جنین شود، مجازات به مراتب سنگین‌تری خواهد داشت. (ماده ۶۲۲)
سقط جنین غیر قانونی توسط دکتر و ماما و داروساز
قانونگذار در جرم سقط جنین به شخصیت مرتکب نیز توجه کرده است و یکی از موارد تشدید مجازات در ماده ۶۲۳ را متخصص بودن فرد دانسته و برای آن در ماده ۶۲۴ قانون، مجازات سنگین‌تری در نظر گرفته است، بدین صورت که ماده ۶۲۴ قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد “اگر طبیب یا ماما یا داروفروش و اشخاصی که به عنوان طبابت یا مامایی یا جراحی یا داروفروشی اقدام می‌کنند، وسایل سقط جنین را فراهم سازند و یا مباشرت به اسقاط جنین نمایند به حبس از ۲ تا ۵ سال محکوم خواهند شد و حکم به پرداخت دیه مطابق مقررات مربوط صورت خواهد پذیرفت.”
چون این افراد متخصص هستند، آگاهی کامل دارند و به راحتی می‌توانند موجب سقط جنین شوند و همچنین باید در حیطه کاری خود که کمک به ادامه نسل است متعهد باشند نه این که موجب اسقاط نسل شوند، بنابراین مجازات آن‌ها سنگین‌تر خواهد بود.
مقنن رهایی افراد موضوع ماده ۶۲۳ قانون مجازات اسلامی را منوط به اثبات این که عمل سقط برای حفظ جان مادر بوده دانسته است اما در ماده ۶۲۴ همین قانون چنین فرصتی دیده نمی‌شود.
مجازات سقط جنین توسط مادر
ماده ی ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی در این باره مقرر می‌دارد “هرگاه زنی جنین خود را، در هر مرحله‌ای که باشد، به عمد، شبه عمد یا خطا از بین ببرد، دیه جنین حسب مورد توسط مرتکب یا عاقله او پرداخت میشود.”
پس مادری که جنین خود را سقط می‌کند، باید دیه جنین را تا هر مرحله‌ای از رشد که بود، بپردازد و خود از آن دیه بهره‌ای نمی‌برد.
مجازات سقط جنین توسط مادر چگونه است؟
در صورتی که مادری به صورت عمد و یا به صورت سهوی باعث از بین رفتن جنین خود شود، باید دیه جنین سقط شده را با توجه به مرحله‌ای که جنین در آن بوده، پرداخت کند. این دیه پرداخت شده در صورتی است که مادر از داشتن دیه بی بهره باشد.
رکن مادی جرم سقط جنین شامل چه مواردی میشود؟
رکن قانونی جرم سقط جنین تا حدودی بررسی شد و اینک به بررسی رکن مادی این جرم می‌پردازیم.
- وجود جنین یا حامله بودن زن: از این حیث تفاوتی میان ولد مشروع یا ولد زنا وجود ندارد و جنینی که حاصل رابطه نامشروع هم هست، حق حیات به عنوان موجود مستقل را دارد.
- رفتار مرتکب: سقط عمدی جنین فقط از طریق فعل انجام میگیرد که به صورت مباشرت یا معاونت است و ترک فعل نمی‌تواند مصداق این جرم واقع شود. رفتار مرتکب می‌تواند استفاده از وسایل فیزیکی مانند کورتاژ کردن رحم و یا وارد کردن ضربه و جراحت به مادر حامله باشد (ماده ۶۲۲) و یا این که استفاده از وسایل شیمیایی مانند تزریق آمپول، دادن دارو یا شربت باشد که باعث سقط جنین شود.
رکن معنوی سقط عمدی جنین چیست؟
عالم بودن به حاملگی زن اصلی‌ترین رکن معنوی سقط جنین است؛ بنابراین اگر کسی نداند که خانمی باردار است و ضربه‌ای به او وارد کند که در اثر این ضربه جنین او ساقط شود، از حیث سقط جنین قابل مجازات نیست. همچنین مرتکب باید در ارتکاب عنصر مادی عمد داشته باشد و بخواهد که جنین زن سقط شود و نتیجه را بخواهد.
جرم سقط جنین، جرمی مقید به نتیجه است
جرم سقط جنین جرمی مقید است یعنی حتما باید جنین از رحم زن خارج شود (نتیجه حاصل شود) تا این جرم تحقق یابد. استثنائا در ماده ۶۲۴ قانون مجازات، چون طبیب بر اساس تجربه کار می‌کند، صرف اقدام به سقط جنین جرمی تام از جانب مقنن شناخته شده است.
سقط جنین در تصادف
تصادفات رانندگی معمولا موجب پدید آمدن قتل غیر عمد میشود، چون در اثر بی احتیاطی و یا بی مبالاتی و مبتنی بر تقصیر است و مجازات حبس و پرداخت دیه نیز دارد. بنابراین مقنن در ماده ۷۱۴ قانون مجازات اسلامی (مصوب۱۳۷۵) مقرر می‌دارد “هر گاه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا عدم رعایت نظامات دولتی یا عدم مهارت راننده (اعم از وسایل نقلیه زمینی یا آبی یا هوایی) یا متصدی وسیله موتوری منتهی به قتل غیر عمدی شود، مرتکب به شش ماه تا سه سال حبس و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم میشود.”
همچنین در ماده ۷۱۵ همین قانون مقرر می‌دارد “هر گاه یکی از جهات مذکور در ماده ۷۱۴ موجب مرض جسمی یا دماغی که غیر قابل علاج باشد و یا از بین رفتن یکی از حواس یا از کار افتادن عضوی از اعضای بدن که یکی از وظایف ضروری زندگی انسان را انجام می‌دهد یا تغییر شکل دائمی عضو یا صورت شخص یا سقط جنین شود مرتکب به حبس از دو ماه تا یک سال و به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه مصدوم محکوم میشود.”
دیه سقط جنین
در جنایات عمد بر جنین (علاوه بر حبس) و جنایات غیر عمد و یا خطای محض، دیه ثابت است. مقنن در ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی دیه هر مرحله از رشد جنین را مشخص کرده است.
مطابق ماده ۷۱۶ قانون مجازات اسلامی دیه سقط جنین به ترتیب ذیل است:
- نطفه‌ای که در رحم مستقر شده است، دوصدم دیه کامل.
- علقه که در آن جنین به صورت خون بسته در می‌آید، چهارصدم دیه کامل.
- مضغه که در آن جنین به صورت توده گوشتی در می‌آید، شش‌صدم دیه کامل
- عظام که در آن جنین به صورت استخوان درآمده لگن هنوز گوشت روییده نشده است، هشت‌صدم دیه کامل
- جنینی که گوشت و استخوان‌بندی آن تمام شده ولی روح در آن دمیده نشده است یک‌دهم دیه کامل.
- دیه جنینی که روح در آن دمیده شده است اگر پسر باشد، دیه کامل و اگر دختر باشد نصف آن و اگر مشتبه باشد، سه‌چهارم دیه کامل.
دیه آسیب به جنین
اگر جنین سقط نشود اما در اثر انجام کاری جراحتی بر او وارد شود و یا دچار نقص عضو شود، حسب مورد باید دیه جراحت یا نقص عضو پرداخت شود که اگر قبل از ولوج روح باشد، بر اساس دیه‌های مشخص شده در هر مرحله رشد و اگر روح در او دمیده شود، براساس دیه انسان کامل باید پرداخت میشود.
دیه سقط جنین به چه کسی تعلق میگیرد؟
اگر جنین توسط مادر سقط شود، دیه به پدر و در صورت فقدان پدر، دیه به وراث دیگر می‌رسد و اگر پدر سبب سقط جنین شود، دیه را به مادر باید بپردازد و اگر زن و شوهر هر دو راضی به سقط جنین بوده‌اند بنا بر احتیاط، بهتر است به طبقات بعدی دیه پرداخت شود.
مجازات سقط جنین که روح در او دمیده شده در فقه؛
آیا سقط جنین قصاص دارد؟
در این زمینه در فقه اختلاف نظر وجود دارد؛ عده‌ای قائل به قصاص ساقط‌کننده جنین هستند، اما مشهور فقها قائل به عدم جواز قصاص سقط کننده هستند. از طرفی این اشکال وجود دارد که جنین دارای روح یک انسان کامل است و قتل انسان کامل موجب قصاص است.
اما به نظر می‌رسد مقنن ما در قانون مجازات اسلامی، مجازات سقط جنین را در هر مرحله‌ای از رشد که باشد قصاص در نظر نگرفته و قائل به پرداخت دیه یک انسان کامل و نهایتا حبس است.
قاف امکان مشاوره حقوقی و کیفری را با در اختیار داشتن جمعی از برترین وکلای کشور فراهم آورده است. برای ارتباط با ما کافیست شماره خود را در کادر زیر وارد کنید تا کارشناسان قاف با شما تماس بگیرند:
جهت گفتگو با وکلای تخصصی قاف، شماره تلفن همراه خود را وارد نمایید.
آیا سقط جنین جرم است؟
سقط جنین اگر دلایل پزشکی داشته باشد و تا قبل از دمیدن روح در جنین صورت گیرد، جرم نیست، اما اگر بعد از دمیدن روح در جنین باشد حتی در صورت داشتن دلیل پزشکی هم جرم محسوب میشود.
آیا سقط جنین ناخواسته هم جرم محسوب میشود؟
اگر جنین به دلایل آناتومیکی یا بیماریهای مختلف زن و رحم او یا عوامل ناشناخته دیگر، خارج از اراده زن سقط شود، چون عمد و دخالت مادر یا شخص دیگر در کار نیست، جرم محسوب نخواهد شد
در چه صورت سقط جنین قانونی محسوب میشود؟
در صورتی که بارداری و حضور جنین در رحم مادر باعث در خطر گذاشتن جان مادر باشد، می‌توان با مجوز پزشکی جنین را سقط کرد. پس اگر دلیل پزشکی با تشخیص پزشکی اثبات شود که ادامه حیات جنین باعث در خطر قرار دادن جان مادر است و این اثبات با آزمایشات پزشکی باشد و حتی مشخص شود که جنین دچار بیماری و یا نارسایی یا اختلال است، می‌توان مجوز سقط او را از پزشک به طور رسمی درخواست کرد که این عمل به عنوان جرم محسوب نخواهد شد. این امر نیاز به تشخیص قطعی سه پزشک متخصص و تایید پزشکی قانونی دارد.