بررسی جامع طلاق؛ از تشریفات و شرایط طلاق زن و مرد تا مدت عده زن

زوجین در زندگی زناشویی خود، ممکن است بعد از مدتی دچار اختلاف شوند و چاره‌ای جز جدایی از یکدیگر نداشته باشند. طلاق از جمله مسائل مهمی است که امروزه در جامعه ما روند رو به رشدی داشته و زوج‌های متعددی، درگیر طلاق و تشریفات آن بوده‌اند؛ بنابراین در این نوشتار قصد داریم تا به بررسی طلاق و انواع آن و هم چنین تشریفات طلاق بپردازیم و مواردی مانند بررسی انواع طلاق، تعریف طلاق خلع و مبارات، بررسی مدت عده در طلاق، بررسی جدایی در عقد موقت، بررسی انواع عده زن و مدت عده زن و موارد دیگر مرتبط با طلاق خواهیم پرداخت.

طلاق چیست؟

طلاق عمل حقوقی است که با یک اراده واقع می شود و اثر حقوقی بر جای می گذارد. به عبارت دیگر طلاق یک عمل حقوقی یک جانبه از جانب شوهر است و ناشی از اراده زوجین نمی‌باشد. همچنین طلاق یک ایقاع تشریفاتی است بدین معنا که برای وقوع طلاق لازم است تشریفات خاصی رعایت شود و در صورت عدم رعایت تشریفات، طلاق واقع نمی‌‌شود اما برای این که طلاق به نحو صحیح واقع شود چه شرایط و تشریفاتی لازم است؟

شرایط صحت طلاق

• قصد و رضا:
  

به موجب ماده ۱۱۳۶ قانون مدنی طلاق دهنده باید قاصد و مختار باشد. بنابراین اگر شوهر از روی اکراه و بر اثر فشار و تهدید همسر خود را طلاق دهد، طلاق باطل خواهد بود نه غیر نافذ. به عبارت دیگر مرد در هنگام اجرای صیغه طلاق، باید رضای کامل داشته باشد.

• اهلیت طلاق دهنده:
  

مطابق ماده ۱۱۳۶ قانون مدنی طلاق دهنده باید بالغ و عاقل باشد. در خصوص این شرط ذکر نکاتی حائز اهمیت است:

شرایط طلاق سفیه و صغیر و مجنون

سفیه می‌تواند همسر خود را طلاق دهد و رشد از شرایط صحت طلاق نیست چرا که رشد مربوط به امور مالی است و طلاق امور غیر مالی محسوب می‌گردد.
صغیر حتی با اذن ولی یا قیم خویش نیز نمی‌تواند همسر خود را طلاق دهد؛ خواه صغیر ممیز باشد یا غیر ممیز. همچنین ولی یا قیم صغیر اختیاری در طلاق دادن همسر او ندارند و برای وقوع طلاق باید منتظر نشست تا وی از صغر خارج شود و شخصاً نسبت به طلاق تصمیم بگیرد زیرا طلاق یک امر شخصی است و حتی المقدور باید از دخالت در آن پرهیز شود. اگر زوجه، صغیر باشد به نظر می‌رسد که طرح دعوای طلاق توسط او یا ولی یا قیم وی علیه زوج مقدور نیست و باید این دعوا توسط خود زوجه، بعد از رفع صغر، صورت بگیرد.
از شروط دیگر صحت طلاق عاقل بودن طلاق دهنده است. اگر زوج مجنون ادواری باشد ولی یا قیم نمی‌توانند در طلاق وی دخالت کنند و طلاق باید توسط شخص او در حالت افاقه واقع شود. اما اگر زوج مجنون دائمی باشد و ولی داشته باشد ولی در طلاق زوجه وی آزادی دارد اما اگر مجنون دائمی، قیم داشته باشد، طلاق زوجه وی توسط قیم، مستلزم پیشنهاد دادستان و تصویب دادگاه است.

• با وجود این که اراده زن نقشی در طلاق ندارد، اما وجود شرایطی در زن لازم است تا طلاق صحیح باشد. بر اساس ماده ۱۱۴۰ قانون مدنی “طلاق زن در مدت عادت زنانگی یا در حال نفاس صحیح نیست مگر این که زن حامل باشد یا طلاق قبل از نزدیکی با زن واقع شود، یا شوهر غایب باشد به طوری که اطلاع از عادت زنانگی بودن زن نتواند حاصل کند”.

نفاس حالتی است که در زمان وضع حمل و تا مدتی پس از آن در زنان ایجاد می‌شود و هدف از بطلان طلاق در حالت نفاس، این است که طلاق در زمانی ایجاد شود که رغبت معاشرت بین زن و مرد وجود داشته باشد.
افزون بر این اگر شوهر زندانی باشد یا به گونه‌ای جدا از زن باشد، به طوری که از زن اطلاعی نداشته باشد در این مورد نیز همانند شخص غایب بوده و پاکی زن برای طلاق شرط نمی‌باشد.

طلاق در عادت ماهانه

بنابراین در سه حالت در عادت زنانگی نیز می‌توان زن را طلاق داد:

1. زن حامله باشد

2. طلاق پیش از نزدیکی

3. شوهر غایب باشد

• شرط جدایی جسمی زن و مرد:

بر اساس ماده ۱۱۴۱ قانون مدنی، زن باید در دورانی از پاکی باشد که بین او و شوهرش نزدیکی واقع نشده باشد. اما این حکم دو استثنا دارد و آن هم شامل زن یائسه و حامله می‌گردد؛ بنابراین طلاق در طهر مواقعه (طهری که در آن نزدیکی واقع شده است) صحیح نیست مگر این که زن یائسه یا حامله باشد.
یائسه زنی است که به اقضای سن خود عادت زنانگی نمی‌بیند و این سن معمولاً ۵۰ سال است. زنی که ۵۰ ساله شده باشد با توجه به ظواهر امر یائسه محسوب می‌شود، مگر آن که خلاف آن ثابت شود. چنانچه زنی مدعی شود که قبل از ۵۰ سالگی یائسه شده است، باید اثبات کند و دلیل بیاورد. زن یائسه در صورتی می‌تواند در طهر مواقعه طلاق بگیرد که وضعیت وی به واسطه سن و سال باشد، نه دلایلی هم چون شیر دادن و بیماری.
در صورتی که زنی با وجود اقتضای سن عادت زنانگی نشود طلاق وی وقتی صحیح است که از تاریخ آخرین نزدیکی با زن، سه ماه گذشته باشد.

• طلاق مشروط باطل است:

شرط دیگر صحت طلاق این است که طلاق منجز باشد و طلاق معلق به شرط، باطل است. بنابراین اگر مردی بگوید زن خود را طلاق دادم اگر تا شش ماه دیگر فرزندی به دنیا نیاورد چنین طلاقی باطل است، حتی اگر شرط هم محقق شود.

تشریفات طلاق

همان گونه که قبلاً نیز بیان شد در بین ایقاعات ذکر شده در قانون مدنی طلاق، ایقاع تشریفاتی است. طبق ماده ۱۱۳۴ قانون مدنی طلاق باید به صیغه طلاق و در حضور لااقل دو نفر مرد عادل که صیغه طلاق را بشنوند واقع گردد.

قابل ذکر است که منظور از صیغه طلاق، به کار بردن لفظ عربی خاص نیست بلکه استفاده از الفاظی است که صراحتا دلالت بر طلاق داشته باشد. هم چنین دو مرد عادل باید به طور هم زمان و در کنار هم، صیغه طلاق را بشنوند نه به صورت جداگانه و در نهایت اینکه شهادت زنان برای طلاق معتبر نیست.

بیشتر بخوانید:

• تعریف جامع مهریه؛ از انواع آن تاشرایط تقسیط و زندان

• طلاق توافقی چیست و مراحل آن چگونه است؟

• مطالبه نفقه و مهریه و ارث شوهر فوت شده

• حضانت فرزند پس از طلاق

انواع طلاق

براساس قانون مدنی طلاق بر دو قسم است:

1. رجعی
2. باين

طلاق رجعی

در این طلاق شوهر درخواست طلاق می‌دهد و زن خواهان طلاق نیست. در این نوع از طلاق مرد می‌تواند در ایام عده به زن رجوع کند و لذا در اثر این طلاق، نکاح به طور دائم از بین نمی‌رود و تا زمانی که عده به پایان نرسیده امکان رجوع مرد به زن وجود دارد.

چه طلاقی رجوع ندارد

بجز طلاق‌های ذکر شده در ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی و طلاق صغیر و طلاق ناشی از عسر و حرج، تمام طلاق‌‌های دیگر رجعی محسوب می‌شود. به عبارت دیگر اصل بررجعی بودن طلاق است، طلاق باین استثناء است و نیاز به تصریح قانونگذار دارد.

ارث و نفقه در طلاق رجعی

بعد از طلاق رجعی، زن باید عده نگه دارد و شوهر می‌تواند در این دوران، به زن رجوع کند. در زمان عده طلاق رجعی، قانون هم چنان زن را به عنوان همسر مرد در نظر می‌گیرد، لذا آثار زوجیت و حقوق و تکالیف ناشی از ازدواج ادامه می‌‌یابد و به اصطلاح مطلقه رجعیه در حکم زوجه است.

پس از سپری شدن ایام عده، هر کدام از زوجین می‌توانند با شخص دیگری ازدواج کنند. در ایام عده، نفقه مطلقه رجعیه بر عهده مرد است، مشروط به این که طلاق به دلیل نشوز زن نباشد. هم چنین اگر زن یا شوهر در عده طلاق رجعی فوت کند، دیگری از او ارث می‌برد.

پس در صورتی طلاق رجعی است که دو وصف داشته باشد:

1. بعد از طلاق زن باید عده نگه دارد بنابراین طلاق زنی که عده ندارد مثل زن غیر مدخوله و یا زن یائسه رجعی نمی‌باشد.
2. در زمان عده مرد می‌تواند از طلاق رجوع کند، بدون این که نیازی به انعقاد نکاح داشته باشد.

در طلاق رجعی صیغه طلاق مطابق مقررات مربوط، جاری و مراتب صورت جلسه می‌شود ولی ثبت طلاق منوط به ارائه گواهی کتبی حداقل دو شاهد، مبنی بر سکونت زوجه مطلقه در منزل مشترک تا پایان عده است، مگر این که زن رضایت به ثبت داشته باشد.

رجوع شوهر در ایام عده

رجوع عمل حقوقی از نوع ایقاع است و تنها به اراده شوهر واقع می‌شود.

براساس ماده ۱۱۴۹ قانون مدنی “رجوع در طلاق به هر لفظ یا فعلی حاصل می‌شود که دلالت بر رجوع کند، مشروط بر این که مقرون به قصد رجوع باشد”.

به موجب ماده فوق شوهر باید قصد واقعی بر رجوع داشته باشد و صرف نزدیکی با زن، بدون قصد رجوع، رجوع تحقق نمی‌یابد. هم چنین رجوع باید به صورت منجز باشد و شرط تعلیق در رجوع باطل است.

آیا برای رجوع باید اراده مرد به زن ابلاغ شود؟ یا صرف اعلام اراده مرد کفایت می‌کند هرچند زن آگاه نشده باشد؟

در ایقاعات ابلاغ اراده به شخص ذی‌نفع، لازم نیست و رجوع نیز به همین منوال است. پس اگر مردی بدون اطلاع زن، از طلاق رجوع کند، رجوع صحیح است اما تا زمانی که زن از رجوع اطلاع پیدا نکرده باشد مکلف به انجام وظایف زناشویی خود نیست.

طلاق باین

بر اساس ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی در موارد ذیل طلاق باین است:

1. طلاقی که قبل از نزدیکی واقع شود.
2. طلاق یائسه.
3. طلاق خلع و مبارات مادام که زن رجوع به عوض نکرده باشد.
4. سومین طلاق که بعد از سه وصلت متوالی به عمل آید اعم از اینکه وصلت در نتیجه رجوع باشد یا در نتیجه نکاح جدید.

در این نوع طلاق رابطه زوجیت بین زن و مرد به طور کامل از بین می‌رود و مرد در زمان عده حق رجوع به زن را ندارد و در صورتی که طرفین مجددا تصمیم به برقراری رابطه زوجیت بگیرند باید مجدد ازدواج کنند.

علاوه بر موارد مذکور در ماده ۱۱۴۵ قانون مدنی در مواردی که طلاق به درخواست زن صورت می‌‌گیرد و دادگاه شوهر را مجبور به طلاق همسر خویش می‌کند، اصولاً طلاق باین است، حتی اگر ماهیت طلاق رجعی باشد. به عنوان مثال اگر زن به دلیل عسر و حرج، تقاضای طلاق کند و طلاق بر این مبنا واقع شود، در صورتی که بپذیریم، مرد می‌تواند در زمان عده رجوع کند رای صادر شده از سوی دادگاه لغو و بی فایده خواهد بود.

نفقه و ارث در طلاق باین

در این نوع طلاق رابطه زوجیت پایان می‌یابد و زن در حکم زوجه نمی‌باشد. بنابراین بعد از طلاق و در دوران عده زن نمی‌‌تواند از مرد مطالبه نفقه کند و هیچ کدام از یکدیگر ارث نمی‌برند. اما در صورتی که زن حامله باشد و طلاق باین صورت گرفته باشد تا وضع حمل زن می‌تواند از شوهر نفقه بگیرد.

طلاق خلع چیست؟

طلاق خلع آن است که زن به واسطه کراهتی که از شوهر خود دارد در مقابل مالی که به شوهر می‌دهد طلاق بگیرد، اعم از این که مال اشاره شده عین مهر یا معادل آن و یا بیشتر و یا کمتر از مهر باشد.

طلاق مبارات چیست؟

طلاق مبارات آن است که کراهت از طرفین باشد ولی در این صورت عوض باید زائد بر میزان مهر نباشد. آنچه که زن به شوهر می‌دهد تا در ازای آن رضایت شوهر به طلاق را جلب کند، فدیه یا عوض نام دارد که شوهر در اثر طلاق به محض وقوع، مالک آن می‌گردد.

رجوع در طلاق بائن و خلعی

در طلاق خلع و مبارات، طلاق به صورت مقید انجام شده، یعنی مرد در برابر گرفتن فدیه حاضر به طلاق شده است. چنین طلاقی تا زمانی که زن به فدیه رجوع نکرده، باین است اما اگر زن به مالی که به شوهر داده رجوع کند و بخواهد آن را پس بگیرد در این صورت مرد نیز می‌تواند به زن رجوع کند. رجوع زن به فدیه، باید در زمانی صورت بگیرد که برای مرد هم رجوع به طلاق ممکن باشد، بنابراین رجوع زن به فدیه در زمان عده امکان پذیر است.

حال اگر زن عده نداشته باشد (مانند طلاق زن یائسه) نمی‌تواند به فدیه رجوع کند، چرا که در این مورد مرد حق رجوع به زن ندارد و این عمل (رجوع زن به فدیه) موجب زیان مرد می‌شود.

تفاوت طلاق خلع و مبارات

طلاق خلع با مبارات دو تفاوت دارد:

1. در طلاق خلع کراهت از جانب زن است ولی در مبارات طرفینی است.
2. مال یا عوضی که زن به مرد، در طلاق خلع می‌دهد محدودیتی ندارد، اما در مبارات عوض نباید زاید بر میزان مهر باشد.

اگر میزان فدیه در طلاق مبارات بیش از مهر باشد چه ضمانت اجرایی برای آن در نظر گرفته شده است؟

طلاق صحیح و نافذ است اما مرد مالک میزان زائد نمی‌شود.

طلاق عقد موقت

طلاق مختص عقد دائم است و زن منقطعه به انقضاء مدت یا بذل مدت از طرف شوهر از زوجیت خارج می‌شود. بذل مدت یک عمل حقوقی یک جانبه (ایقاع) است که از جانب شوهر واقع می‌شود و برخلاف طلاق نیازمند رعایت تشریفات خاص نیست. بنابراین در صورتی که بذل مدت در دوران عادت زنانگی صورت بگیرد صحیح است. قابل ذکر است که در نکاح موقت هر چند زن عده دارد اما مرد حق رجوع ندارد.

عده چیست؟

به موجب قانون مدنی عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است، نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند. به عبارت دیگر هنگامی که رابطه زوجیت و نکاح به واسطه فوت شوهر، طلاق، فسخ، یا بذل مدت منحل می‌شود، زن تا مدت زمان معینی که ‏عده نام دارد حق ازدواج مجدد را نخواهد داشت.

انواع عده زن

عده دارای اقسام مختلفی است :

1. عده وفات
2. عده طلاق
3. عده فسخ نکاح
4. عده نزدیکی به شبهه
5. عده بذل یا انقضاء مدت در نکاح منقطع

مدت عده چقدر است؟

برای پاسخ به این سوال باید به مواردی هم چون نوع ازدواج (دائم یا موقت)، نوع انحلال نکاح (فوت شوهر، طلاق یا فسخ نکاح )، باردار بودن یا نبودن زن توجه کرد.

عده طلاق

عده طلاق ۳ طهر که برابر با سه دفعه پاک شدن زن می‌باشد، بدین معنا که زنی که حامله نباشد بعد از اجرای صیغه طلاق سه دفعه عادت ماهیانه شود و سپس پاک شود و با شروع عادت ماهیانه چهارم عده طلاق برای زن تمام می‌شود.

اگر زنی که به اقتضاء سن باید عادت شود ولی به دلیل بیماری یا شیر دادن عادت نبیند به موجب ماده ۱۱۵۱ قانون مدنی باید سه ماه عده نگه دارد. اگر در زمان عده، زن یائسه شود به جای هر طهری که باقی مانده باید یک ماه عده نگه دارد.

عده زن حامله

اگر زنی در هنگام بارداری طلاق داده شود، عده او تا وضع حمل است‏ .عده زن باردار در نکاح دائم و منقطع برابر است.

عده ازدواج موقت

عده بذل یا انقضای مدت یا فسخ نکاح منقطع در مقایسه با عده طلاق در نکاح دائم کمتر است:

1. در صورتی که زن باردار نباشد عده او دو طهر است اما اگر زن با اقتضای سن عادت زنانگی نبیند عده او در نکاح موقت ۴۵ روز است.
2. اگر زن حامله باشد عده او با وضع حمل تمام می‌شود.

عده وفات

در صورتی که انحلال نکاح به واسطه فوت باشد بر اساس ماده ۱۱۵۴ قانون مدنی عده وفات چه در عقد دائم و چه در عقد موقت چهار ماه و ده روز است. عده وفات زن حامله، ابعد الاجلین، یعنی طولانی ترین مدت میان ۴ ماه و ۱۰ روز پس از فوت شوهر و وضع حمل است و زن موظف به نگه داشتن طولانی‌ترین مدت است.

عده از زمان فوت شوهر آغاز می‌شود و در صورتی که شوهر غایب باشد و زن بعد از مدتی از فوت او با خبر شود تاریخ شروع عده، آگاهی زن از فوت شوهر است.

چه زنانی عده ندارند؟

دو دسته از زنان عده ندارند:

1. زنی که بین او و شوهرش نزدیکی واقع نشده.
2. زنان یائسه.

این دو گروه عده طلاق ندارند اما ملزم به نگهداری عده وفات هستند. بنابراین زن یائسه و غیر مدخوله در صورت فوت شوهر باید عده وفات نگه دارد اما در صورت طلاق نباید عده نگه دارند.

عده طلاق در غایب مفقود الاثر

زنی که شوهر او غایب مفقود الاثر بوده و حاکم او را طلاق داده باشد باید از تاریخ طلاق، عده وفات نگه دارد. با وجود آن که قانونگذار به عده وفات در این ماده اشاره کرده است اما ماهیت این عده، طلاق است و زن در ایام عده در حکم زوجه بوده و حق دریافت نفقه دارد و در صورتی که غایب در مدت زمان عده برگردد می‌تواند به زن رجوع کند.

عده نزدیکی به شبهه

نزدیکی به شبهه به موردی گفته می‌شود که زن و مردی به اشتباه فکر کند که زن و شوهر هستند و بدون آن که از حقیقت امر مطلع باشند با هم رابطه جنسی برقرار کنند. در نزدیکی به شبهه زن نیز باید عده طلاق نگه دارد. در خصوص نزدیکی به شبهه زن شوهر دار، زن باید عده نگه دارد و از نزدیکی با شوهر خود امتناع کند.

عده فسخ نکاح

عده فسخ نکاح در نکاح دائم، مانند عده طلاق و در نکاح منقطع مانند عده بذل یا انقضاء مدت است.

مرکز مشاوره حقوقی قاف با در اختیار داشتن گروهی از وکلای پایه دادگستری و متخصص در حوزه خانواده، آماده ارائه مشاوره‌های حقوقی در زمینه طلاق است. برای این امر تنها کافی است شماره خود را در فرم زیر وارد کنید تا کارشناسان قاف در سریع‌ترین زمان ممکن با شما تماس بگیرند: